راز همزبانی ما با حافظ و شریعتی

این که چرا علی رغم این که هشتصد سال از روزگار حافظ فاصله گرفته ایم خود را همچنان معاصر حافظ تلقی می کنیم؟آیا حافظ به  عنوان یک نابغه و سوپر من وابر انسان اینهمه نسبت به زمانش پیشی گرفته بوده ؛یا ما اینهمه نسبت به عصر خود و به زمان خود واپس مانده ایم؟شاید سخن داریوش آشوری در حل این پرسش راهگشا باشد،آشوری در هستی شناسی حافظ،ص24به بعد می نویسد: اوج گرفتن حافظ در دهه های اخیر و برتری یافتن او بر سعدی در این دوران با دگر گونی های فضای فکری ما و پدید آمدن روشنفکری مدرن در میان ما ارتباطی سر راست دارد.تا پیش از آن ،به مدت هفتصد سال،این سعدی بود که فرمانروای یکّه تاز فرهنگ و آموزش و شعر در فضای فرهنگ فارسی زبان بود.اما در این دوران کار به جایی کشیده است که بر خی ارزش شاعرانه آثار سعدی را یکسره انکار کرده اند و حافظ را به اوج آسمان شاعری برده اند،و دلیل آن استعداد دیوان حافظ برای پذیرفتن مذاق «فلسفی»مدرن است.(داریوش -آشوری:1377:صص25-24).و در ادامه می نویسد:«دیوان حافظ را ،به گمان من،جز با ساخت شکنی(deconstruction)آن و باز نمودن ساختار کلی هستی شناسی او ـ که ناگزیر از طیف جهان بینی های دوران او بیرون نیست ـ و بر اساس منابع فکری او،نمی توان شناخت.تنها از این راه است که می توان به یک طرح کلی یگانگی بخش در دیوان او دست یافت.(همان:25)

دکتر میر جلال الدین کزازی حفظه الله تعالی که این حقیر یک لا قبا و بی بضاعت نیز در دهه1360 هجری شمسی افتخار تلمذ در محضرشان را داشته ام ،استاد سره نویس پارسی گوی،عاشق فرهنگ و سرزمین ایران ،شاهنامه پژوه توانا ،سخنی را که در پیش در آمد نامه باستان که ویرایش و گزارشی درباره شاهنامه است و درباره سهروردی آورده است و درباره حافظ نیز سخت قابل انطباق است می نویسد:«سهروردی بر آن بود که اصل سامانگر هرمسانگی(hermeneutique)خود را نه تنها بر برخوانی نبی(= قرآن)،بلکه در خواندن کتابی به کار گیرد که در ایران اسلامی،همانند کتاب مقدس است و در آن ،تاریخ قهرمانی در ایران باستان پاس داشته شده است؛یعنی:«کتاب شاهان»،شاهنامه فردوسی (سده پنجم).می توان بر آن بود که سهروردی شاهنامه را به همان گونه خوانده باشد که ما کتاب مقدس را می خوانیم،یا خود او نبی را می خوانده است ؛یعنی به گونه ای که تو گویی این کتاب تنها «درمورد ویژه او »سروده شده است؛موردی که پیشتر سرشت و چونی آن را یاد آور شده ایم؛شاهنامه بدین سان ،می توانسته است،سرگذشت یا«فراسرگذشت»(metahistoire)جان باشد،بدان گونه که در دل عارف راز آشنای حضور دارد...

استاد پورنامداریان در این باره می نویسد:«چه بسا حافظ این سخن حیرت انگیز و بسیار هوشمندانه سهروردی را ـ که گویی چکیده سخنان نظریه پردازان جدید ادبیات و نقد ادبی را از فرمالیستها گرفته تا تأویل گرایان در بار? چند معنایی شعرـ در بر داردنیز دیده بود آنگاه که درباره قرآن می گوید:«اقرألقرآن کأنّه نزل فی شأنک».اینکه سهروردی می گوید :قران را چنان بخوان که گویی در شأن تو نازل شده است،دقیقا به معنی آینه بودن قرآن است که هرکس می تواند تصویر خود را در آن ببیند ،نه آنکه همه تصویر سازنده آینه را در آن ببینند ؛سخنی که کمتر از یک قرن پیشتر از سهروردی،عین القضاة همدانی درباره شعر گفته بود.»

(دکتر تقی پور نامداریان:1382:صص74-73)

پس نتایجی که می توان از این سخنان گرفت این است که نه تنها حافظ بل هر انسانی تا زمانی که سخنی برای گفتن داشته باشد،تا وقتی که سخن او در حیات است ،خود او نیز زنده است .مولانا در این باره می فرماید:

ما چه خود را در سخن آغشته ایم          کز حکایت ما حکایت گشته ایم

و این سخن درستی است ،و ما به رأی العین می بینیم که سخنوران ما و شاعران ما  و متفکران ما ،خردک خردک خود تبدیل به حکایت شده اند،نه حکایتی که دیگران آن را می سرایند بلکه شخصیتشان و هویّتشان در سخنانشان ذوب می گردد و پیام آور راستین زمانها و عصر ها می گردند.و در این وادی فرهنگ انسان ساز ما بسیار غنی است و پر بار است.و شریعتی از آن درخت های گشن و پر باری است که با تأثیر بزرگی که بر جامعه ما و فرهنگ ما نهاد به درازای تاریخ در میان ما زنده خواهد بود .و نام او در رده رهبران و اندیشمندان بزرگ تاریخ چون سقراط،افلاطون،ارسطو،ابومسلم ،مازیار ،بابک خرمدین،فردوسی،مولوی،امام محمد غزالی،عین القضاة،ناصر خسرو،امیر کبیر ،تاگور،گاندی،اقبال لاهوری،فرانتس فانون،چه گوارا ،زاپاتاو...خواهد درخشید و ماندگار خواهد شد.خدایا چه سخت است از این معلم سخن گفتن .معلمی که حلاج را با دکارت آشتی داده بود.این عباراتی که دکتر سروش بعد از وفات شریعتی از سیمای او ترسیم کرده است چه زیبا و خواندنی است،دکتر سروش می نویسد:در آنجا[سرد خانه بیمارستان لندن]بود که ما مرحوم دکتر را به فاصله اندکی پس از وفات دیدیم.موهای بسیار بلندی که روی شانه او ریخته بود و چهره بسیار آرام و پاکی که به خواب رفته بود،کلمات و عبارات ناگفته ای را در چشم و دل انسان زمزمه می کرد و با زبان بی زبانی،فریادی در گلو خفته را در جان و جهان آدمی جاری می ساخت. در صورت او گرفتگی و قبض دیده نمی شد.....تاریخی را با خود به وجود آورد و در این روز آن تاریخ را ترک گفت و بار عظیمی به دوش پسینیان و آیندگان نهاد تا به دنبال او بکشند.مرگ او آغازی دیگر بودو به تعبیر مرحوم اقبال لاهوری:

ای خوش آن شاعر که بعد از مرگ زاد      چشم خود را بست و چشم ما گشاد

 اکنون چه قابل انطباق است «شعر حلاج » شفیعی کدکنی از دفتر شعر در کوچه باغهای نشابور براین تندیس آزادی

حلاج

                                                                              در آینه دوباره نمایان شد

                                                                                با ابر گیسوانش در باد

                                                                                  با ز آن سرود سرخ «اناالحق»

                                                                                        ورد زبان اوست

                                                                                تو در نماز عشق چه خواندی؟-

                                                                                      که سالهاست

                                                                            بالای دار رفتی و این شحنه های پیر

                                                                                از مرده ات هنوز

                                                                              پرهیز می کنند.

                                                                               نام ترا ،به رمز،

                                                                              رندان سینه چاک نشابور

                                                                             در لحظه های مستی

                                                                                -مستی و راستی-

                                                                                آهسته زیر لب

                                                                             تکرار می کنند.

                                                                            وقتی تو،روی چوبه دارت،

                                                                             خموش و مات

                                                                              بودی،

                                                                              ما:

                                                                         انبوه کرکسان تماشا

                                                                         با شحنه های مأمور:

                                                                          مأمورهای معذور،

                                                                         همسان و همسکوت           

                                                                          ماندیم.

                                                                        خاکستر ترا

                                                                        باد سحرگهان

                                                                     هرجا که برد،                                          

                                                                     مردی زخاک روئید.

                                                                   در کوچه باغهای نشابور

                                                                    مستان نیمشب به ترنم،

                                                                    آواز های سرخ ترا

                                                                     باز

                                                               ترجیع وار زمزمه کردند.

                                                            نامت هنوز ورد زبان هاست.

                                                                                 (در کوچه باغ های نشابور ،شفیعی کدکنی،نقل از:ادبیات معاصر،دکتر حاکمی،صص95-94