راز همزبانی ما با حافظ و شریعتی

این که چرا علی رغم این که هشتصد سال از روزگار حافظ فاصله گرفته ایم خود را همچنان معاصر حافظ تلقی می کنیم؟آیا حافظ به  عنوان یک نابغه و سوپر من وابر انسان اینهمه نسبت به زمانش پیشی گرفته بوده ؛یا ما اینهمه نسبت به عصر خود و به زمان خود واپس مانده ایم؟شاید سخن داریوش آشوری در حل این پرسش راهگشا باشد،آشوری در هستی شناسی حافظ،ص24به بعد می نویسد: اوج گرفتن حافظ در دهه های اخیر و برتری یافتن او بر سعدی در این دوران با دگر گونی های فضای فکری ما و پدید آمدن روشنفکری مدرن در میان ما ارتباطی سر راست دارد.تا پیش از آن ،به مدت هفتصد سال،این سعدی بود که فرمانروای یکّه تاز فرهنگ و آموزش و شعر در فضای فرهنگ فارسی زبان بود.اما در این دوران کار به جایی کشیده است که بر خی ارزش شاعرانه آثار سعدی را یکسره انکار کرده اند و حافظ را به اوج آسمان شاعری برده اند،و دلیل آن استعداد دیوان حافظ برای پذیرفتن مذاق «فلسفی»مدرن است.(داریوش -آشوری:1377:صص25-24).و در ادامه می نویسد:«دیوان حافظ را ،به گمان من،جز با ساخت شکنی(deconstruction)آن و باز نمودن ساختار کلی هستی شناسی او ـ که ناگزیر از طیف جهان بینی های دوران او بیرون نیست ـ و بر اساس منابع فکری او،نمی توان شناخت.تنها از این راه است که می توان به یک طرح کلی یگانگی بخش در دیوان او دست یافت.(همان:25)

دکتر میر جلال الدین کزازی حفظه الله تعالی که این حقیر یک لا قبا و بی بضاعت نیز در دهه1360 هجری شمسی افتخار تلمذ در محضرشان را داشته ام ،استاد سره نویس پارسی گوی،عاشق فرهنگ و سرزمین ایران ،شاهنامه پژوه توانا ،سخنی را که در پیش در آمد نامه باستان که ویرایش و گزارشی درباره شاهنامه است و درباره سهروردی آورده است و درباره حافظ نیز سخت قابل انطباق است می نویسد:«سهروردی بر آن بود که اصل سامانگر هرمسانگی(hermeneutique)خود را نه تنها بر برخوانی نبی(= قرآن)،بلکه در خواندن کتابی به کار گیرد که در ایران اسلامی،همانند کتاب مقدس است و در آن ،تاریخ قهرمانی در ایران باستان پاس داشته شده است؛یعنی:«کتاب شاهان»،شاهنامه فردوسی (سده پنجم).می توان بر آن بود که سهروردی شاهنامه را به همان گونه خوانده باشد که ما کتاب مقدس را می خوانیم،یا خود او نبی را می خوانده است ؛یعنی به گونه ای که تو گویی این کتاب تنها «درمورد ویژه او »سروده شده است؛موردی که پیشتر سرشت و چونی آن را یاد آور شده ایم؛شاهنامه بدین سان ،می توانسته است،سرگذشت یا«فراسرگذشت»(metahistoire)جان باشد،بدان گونه که در دل عارف راز آشنای حضور دارد...

استاد پورنامداریان در این باره می نویسد:«چه بسا حافظ این سخن حیرت انگیز و بسیار هوشمندانه سهروردی را ـ که گویی چکیده سخنان نظریه پردازان جدید ادبیات و نقد ادبی را از فرمالیستها گرفته تا تأویل گرایان در بار? چند معنایی شعرـ در بر داردنیز دیده بود آنگاه که درباره قرآن می گوید:«اقرألقرآن کأنّه نزل فی شأنک».اینکه سهروردی می گوید :قران را چنان بخوان که گویی در شأن تو نازل شده است،دقیقا به معنی آینه بودن قرآن است که هرکس می تواند تصویر خود را در آن ببیند ،نه آنکه همه تصویر سازنده آینه را در آن ببینند ؛سخنی که کمتر از یک قرن پیشتر از سهروردی،عین القضاة همدانی درباره شعر گفته بود.»

(دکتر تقی پور نامداریان:1382:صص74-73)

پس نتایجی که می توان از این سخنان گرفت این است که نه تنها حافظ بل هر انسانی تا زمانی که سخنی برای گفتن داشته باشد،تا وقتی که سخن او در حیات است ،خود او نیز زنده است .مولانا در این باره می فرماید:

ما چه خود را در سخن آغشته ایم          کز حکایت ما حکایت گشته ایم

و این سخن درستی است ،و ما به رأی العین می بینیم که سخنوران ما و شاعران ما  و متفکران ما ،خردک خردک خود تبدیل به حکایت شده اند،نه حکایتی که دیگران آن را می سرایند بلکه شخصیتشان و هویّتشان در سخنانشان ذوب می گردد و پیام آور راستین زمانها و عصر ها می گردند.و در این وادی فرهنگ انسان ساز ما بسیار غنی است و پر بار است.و شریعتی از آن درخت های گشن و پر باری است که با تأثیر بزرگی که بر جامعه ما و فرهنگ ما نهاد به درازای تاریخ در میان ما زنده خواهد بود .و نام او در رده رهبران و اندیشمندان بزرگ تاریخ چون سقراط،افلاطون،ارسطو،ابومسلم ،مازیار ،بابک خرمدین،فردوسی،مولوی،امام محمد غزالی،عین القضاة،ناصر خسرو،امیر کبیر ،تاگور،گاندی،اقبال لاهوری،فرانتس فانون،چه گوارا ،زاپاتاو...خواهد درخشید و ماندگار خواهد شد.خدایا چه سخت است از این معلم سخن گفتن .معلمی که حلاج را با دکارت آشتی داده بود.این عباراتی که دکتر سروش بعد از وفات شریعتی از سیمای او ترسیم کرده است چه زیبا و خواندنی است،دکتر سروش می نویسد:در آنجا[سرد خانه بیمارستان لندن]بود که ما مرحوم دکتر را به فاصله اندکی پس از وفات دیدیم.موهای بسیار بلندی که روی شانه او ریخته بود و چهره بسیار آرام و پاکی که به خواب رفته بود،کلمات و عبارات ناگفته ای را در چشم و دل انسان زمزمه می کرد و با زبان بی زبانی،فریادی در گلو خفته را در جان و جهان آدمی جاری می ساخت. در صورت او گرفتگی و قبض دیده نمی شد.....تاریخی را با خود به وجود آورد و در این روز آن تاریخ را ترک گفت و بار عظیمی به دوش پسینیان و آیندگان نهاد تا به دنبال او بکشند.مرگ او آغازی دیگر بودو به تعبیر مرحوم اقبال لاهوری:

ای خوش آن شاعر که بعد از مرگ زاد      چشم خود را بست و چشم ما گشاد

 اکنون چه قابل انطباق است «شعر حلاج » شفیعی کدکنی از دفتر شعر در کوچه باغهای نشابور براین تندیس آزادی

حلاج

                                                                              در آینه دوباره نمایان شد

                                                                                با ابر گیسوانش در باد

                                                                                  با ز آن سرود سرخ «اناالحق»

                                                                                        ورد زبان اوست

                                                                                تو در نماز عشق چه خواندی؟-

                                                                                      که سالهاست

                                                                            بالای دار رفتی و این شحنه های پیر

                                                                                از مرده ات هنوز

                                                                              پرهیز می کنند.

                                                                               نام ترا ،به رمز،

                                                                              رندان سینه چاک نشابور

                                                                             در لحظه های مستی

                                                                                -مستی و راستی-

                                                                                آهسته زیر لب

                                                                             تکرار می کنند.

                                                                            وقتی تو،روی چوبه دارت،

                                                                             خموش و مات

                                                                              بودی،

                                                                              ما:

                                                                         انبوه کرکسان تماشا

                                                                         با شحنه های مأمور:

                                                                          مأمورهای معذور،

                                                                         همسان و همسکوت           

                                                                          ماندیم.

                                                                        خاکستر ترا

                                                                        باد سحرگهان

                                                                     هرجا که برد،                                          

                                                                     مردی زخاک روئید.

                                                                   در کوچه باغهای نشابور

                                                                    مستان نیمشب به ترنم،

                                                                    آواز های سرخ ترا

                                                                     باز

                                                               ترجیع وار زمزمه کردند.

                                                            نامت هنوز ورد زبان هاست.

                                                                                 (در کوچه باغ های نشابور ،شفیعی کدکنی،نقل از:ادبیات معاصر،دکتر حاکمی،صص95-94

حال که سخن به اینجا کشیده شد و در تاثیر و فواید سخن ،سخن گفتیم،به قول نظامی:

آنچه هم نو است و هم کهن است       سخن است و در این سخن ،سخن است

در اینجا می خواهم از فرصت فرخنده ای که در اختیارم است ،استفاده کنم و یادی کنم از یکی از قهرمانان سخنوری که عشق و ارادت در آثارش به حافظ موج می زند و می توانیم اورا نماینده تمام عیار حافظ در عصر خود بدانیم ؛که هم حافظانه سخن می گفت ،و هم در دلیری و هنرمندی و درد شناسی دست کمی از حافظ نداشت ،و آن دلاور تاریخ نورد عصر ما دکتر علی شریعتی است ،که گردیها و دلاوریها و دردمندیها ودردشناسی ها ی او آشکار است.درباره حافظ گفته اند ،حافظ شاعر همه دوران هاست .این سخن را درباره شریعتی هم باید تکرار کرد که او نویسنده تمامی دورانهاست که در عمر کوتاه خود توانست شاهکارهای بی بدیل بیافریند.من همین طور از حافظه خود تعدادی از آثار مرحوم دکتر علی شریعتی را که در دوران نوجوانی و دانشجویی خود که به صورت جدی و عطشناکانه و حریصانه و با عشقی سیری ناپذیر مورد مطالعه قرار داده ام و از بد ایام الان در مکانی هستم که حتی یک اثر از آن بزرگ را هم در اختیار ندارم جز دو اثر که درباره شریعتی است نه از آثار شریعتی.آن زمان که اوایل انقلاب بود و مرحوم شریعتی هم تازه در گذشته بود (29خرداد1357)من کلاس اول راهنمایی بودم، در مدرسه ای باهمان نام ،مدرسه راهنمایی دکتر علی شریعتی.روزی از روزهای آن ایام درست به یادم هست که جهت دریافت کتابی  به کتابخانه مدرسه مراجعه کردم ،که پر آوازه ترین معلم ادبیات ما در آن موقع استاد ارجمند آقای ک. ع بودند که در آن سال سمت معاونت مدرسه را به عهده داشتند نیز در آنجاشرف حضورداشتند.  که ایشان کتاب« فاطمه ،فاطمه است »مرحوم دکتر شریعتی را معرفی نمودندوتوصیه فرمودند که آن جملات پایانی که در کتاب مذکور آمده است حفظ کنم و همین طور هم شد و این شروع آشنایی من بود با آثار مرحوم دکتر شریعتی .و هم ایشان بودند که سبب آشنایی من با حافظ شدند.درود بر او که مرد بزرگی است .درباره بزرگواریهای ایشان باید ارج نامه های دیگری تدارک دید.با آن همه مطالعاتی که  ایشان داشتند به طور حتم وبا قطع ویقین تصور می کنم تالیفاتی هم دارند که زمینه چاپ آنها فراهم نگردیده است.من این سخن را از زبان یکی از شاگردان وفادار ایشان و از دوست بسیار عزیزم آقای م.زصاحب وبلاگ همسفر آینه ها شنیده ام که در حال حاضر این دوست ما در مقطع کارشناسی ارشد تحصیل می نماید.دبیر پر تلاشی که همواره تدریس را با تحصیل توام کرده است.

این دوست ما علاوه بر تدریس و کار دشوار تدریس گاه گاهی اشعاری نیز می سراید و صاحب طبعی لطیف و ذوقی ظریف است امید وارم که در آینده دفتر های شعر این دوست ما با حمایت های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به طبع برسد.

باری سخن از آثار مرحوم دکتر شریعتی بود ،نام این آثار زمینه های مطالعاتی آن مرحوم را هم به ما نشان می دهد و از وسعت اطلاعات و تاریخدانی آن مرحوم حکایت می کند آثار او تا آنجا که در حافظه من جای گرفته است به شرح زیر است البته تعدادی از آثار آن مرحوم نه همه آثارش.

1-ابوذر غفاری مردی از ربذه از نخستین ترجمه های آن مرحوم از زبان عربی به فارسی

2-پدر ،مادر ،ما ،متهمیم 3-اسلام شناسی4-تاریخ ادیان   5-تاریخ و تمدن   6-میعاد با ابراهیم 

7-هبوط   8-کویر 9-با مخاطب های آشنا(که نامه های مرحوم شریعتی است که به دوستان و یا اعضای خانواده خود نوشته است.)10-از هجرت تا وفات(درباره حضرت پیامبر)    11-علی(ع)

12-چه باید کرد؟   13-حسین وارث آدم    14-آثار گونه گون 15-ما و اقبال   16-بازگشت به خویشتن      17-شیعه     18-تشیع علوی و تشیع صفوی       19-فاطمه ،فاطمه است

20-روش شناخت اسلام    21-انسان ،اسلام و مکتب های مغرب زمین

22-شعر چیست؟ترجمه ای از ادبیات چیست ژان پل سارتر فیلسوف معروف مکت اگزیستانسیالیسم

23-از کجا باید  آغاز کرد؟

البته همانطوری که در ابتدای سخنم عرض کردم من الان به تمامی آثار مرحوم دکتر شریعتی دسترسی ندارم که به صورت مجموعه آثار منتشر شده است نام ببرم و نیازی هم نمی بینم و این آثاری که نام بردم تمامی آثار آن مرحوم نیست .به هر تقدیر شریعتی هم از آن نوادری است که معتقد بود همه پلشتی های دنیای اسیر ماشینیسم را می توان با سلاح سخن به سامان آورد.با نیش تیز قلم می توان دملهای ایجاد شده در پیکر اجتماع را جراحی نمود ؛می توان سلول های سرطانی شده اجتماع را که باعث ضعف و کرختی اعضا شده اند برداشت و خون تازه ای تزریق کرد تا دوباره به سلامت نخستین خود باز گردد.او معتقد بود آنچه اجتماع را فلج می کند و به فساد می کشاند سه عامل و سه میکانیسم است:زر،زور،تزویر.و تا آخر عمر بر گفته های خود وفادار ماند و به مبارزه با این غده های سرطانی پرداخت.همان کاری را که حافظ در قرن هشتم انجام داد .شریعتی می گفت :نگویید حرف نزنید،نگویید سخن نگویید.حرف داریم تا حرف و سخن داریم تا سخن .یک سخن داریم که می تواند دل های کویری را به گلستان های سرسبز تبدیل کند .سخنی هست که از مردگان متحرک ،شیران شرزه بار می آورد .ادبیات او ادبیات متعهد و ملتزم بود. شاعری چون سعدی از نیش تیز قلم او جان سالم نتوانست بیرون ببرد .به سعدی ایراد می گرفت و می گفت :در عصری که مغولان جوی خون راه انداخته اند این چه شعرهایی است که می سرایی؟!

درخت غنچه بر آورد و بلبلان مستند       جهان جوان شد و یاران به عیش بنشستند

یک جا هم یکی از بیت های سعدی مورد حمله جانانه شریعتی قرار گرفته و آن بیت این است:

اندرون از طعام خالی دار     تا در او نور معرفت بینی

می گفت این سخن ،بی اساس است .اگر اندرون از طعام خالی بداری جز صدای روده ها چیزی نمی شنفی.

اما مولانا و خیام همواره مورد تکریم شریعتی است .می گفت باز هم از مولوی بخوانیم:

بیائید بیائید که گلزار دمیده است                 بیائید بیائید که دلدار رسیده است

بیارید به یک باره همه جان و جهان را       به خورشید سپارید که خوش تیغ کشیده است

بر آن زشت بخندید که او ناز نماید             بر آن یار بگریید که از یار بریده است

همه شهر بشورید چو آوازه در افتاد            که دیوانه دگر بار ز زنجیر رهیده است

شریعتی خیام را هم از آن جهت که روح پروتستانی در اشعار او موج می زند دوست می داشت. و می خواند ،گویی سیمایی  از پرومته و قهرمان در زنجیر را که به جرم آگاهی و به جرم این که می خواست آتش آگاهی را از خدایان المپ برباید و پیش کش انسان نماید در وجود خیام و حافظ می دید.